Aralık ayı çiçekleri araştırmasında karşıma nergis ve Çobanpüskülü çıkıyor. Nergis çiçeğini Mart ayı çiçekleri yazısında detaylı bir şekilde anlatmaya çalıştığımdan bu yazıda Çobanpüskülü olarak bilinen yeşilimize yer vermek istedim.
Ilex / Çobanpüskülü Nasıl Bir Bitki?
Çobanpüskülü ya da Latince cins adıyla İlex, dünyanın hemen her bölgesinde karşımıza çıkan ve yaprak dökmeyen bir bitkidir. Çalı formundaki Çobanpüskülü, en popüler çit bitkileri arasındadır ve yapraklarının formu şimşire benzer. Şimşir ile Çobanpüskülü arasındaki temel fark, yaprakların diziliş biçimidir. Şimşirde yapraklar karşılıklı dizilirken Çobanpüskülünde sarmal bir diziliş söz konusudur.
İlex cinsi altında sınıflandırılan 400’den fazla (bazı kaynaklara göre 500’den fazla) tür bulunur. Parlak yaprakları, minik dikenleri ve renkli meyveleri ile peyzajda şahane bir görüntü sunar. Çobanpüskülünün meyvelerini görmeniz için erkek ve dişi olmak üzere en az iki bitkiye ihtiyacınız vardır. Diğer bir deyişle Çobanpüskülü, iki evcikli bir bitkidir. Sadece dişi bitkiler meyve üretir ve erkek bitkiler dölleyicidir.
Çobanpüskülünün anavatanı Kuzey Amerika’dır. Kış aylarında meyveleri ile soğuk mevsimde pek görmediğimiz bir renk cümbüşü yaratır. Çobanpüskülü yemişleri kuşların ve bazı yabani hayvanların menüsündedir. Meyveleri genellikle kırmızı olsa da beyaz, sarı, siyah ve pembe renklerde de olabilir. Meyveler, insanlar için zehirlidir. Evcil hayvanlarınızın ve çocukların yemesine izin vermeyiniz.
Çobanpüskülünün Farklı Kültürlerdeki Kullanımı
İlex ya da Çobanpüskülü, yüzyıllar boyunca çeşitli coğrafyalarda farklı amaçlarla kullanılmış bir bitkidir.
Keltler, Çobanpüskülünü kış gündönümünde evlerinde sergilermiş. Çobanpüskülünün kötülüklerden koruduğuna ve yaşamın yenilenmesini sağladığına inanılırmış.
Paganlar ve Keltler için İlex, yaz ve kış gündönümleri arasında Dünya’yı yönettiğine inanılan Holly King (Çobanpüskülü tanrısı?) ile ilişkilendirilirmiş.
Çobanpüskülü yıldırımlara dayanıklılığı ile nam saldığından İskandinav ve Kelt gök gürültüsü tanrıları Thor (İskandinav) ve Taranis (Kelt) ile anılır. Eve yıldırım düşmesini engellemek için etrafına Çobanpüskülü dikilirmiş.
Eski Romalılar da Çobanpüskülünü kış gündönümünde sıklıkla kullanmış. Bu dönemde düzenlenen bir hasat festivali olan Saturnalia’da Çobanpüskülü kullanılırmış. Keltlere benzer şekilde eski Romalılar da Çobanpüskülünün kötü ruhlardan koruduğuna inanırmış.
1800’lü yıllarda İskoçya Argyll Dükü’nün yaşlı bir Çobanpüskülünü kestirmemek için yeni yapılan bir yolun güzergahını değiştirttiği söylenir. Çobanpüskülü kesmek, pek tercih edilen bir uygulama değilmiş.
1939’da ABD’nin Delaware eyaletinde Çobanpüskülüne eyalet ağacı unvanı verilmiş.
Hıristiyanlık’ta oldukça baskın bir Çobanpüskülü kullanımı gözümüze çarpar. Dikenli yaprakları ile Çobanpüskülü, Hz. İsa’nın dikenli tacını simgelemektedir. Yaprak dökmeyen Çobanpüskülü Hıristiyanlar için ölümden sonraki yaşamı ve kırmızı meyveleri Hz. İsa’nın kanını simgeler.
Günümüzde Hıristiyanlar Noel zamanında evlerinde Çobanpüskülüne bolca yer verir. Kapılar, merdiven korkulukları ve yemek masalarında Çobanpüskülünü sık sık görürüz.
Çobanpüskülü, Potterhead olarak bildiğimiz Harry Potter hayranları için de önemlidir. Harry’nin asası Çobanpüskülü ağacından yapılmıştır ve asaya yeniden doğuşu simgeleyen Anka kuşunun (Fawkes) tek bir tüyü eklenir.
İlex, tıbbi etkileri sebebiyle sıklıkla kullanılmıştır. Yapraklarının ve meyvelerinin, antienflamatuar, analjezik ve idrar söktürücü etkiye sahip olduğu söylenmektedir. Her zamanki gibi doktora danışmadan hiçbir bitkiyi kullanmamanızı öneririm.
Çobanpüskülünü edebi metinlerde sıklıka görüyoruz. İlk eşi Aragonlu Katherine’den boşanarak Anne Boleyn ile evlenmesi, altı evlilik yapması ve İngiltere’yi Roma Katolik Kilisesi’nden ayırarak Anglikan Kilisesi’ni kurması ile bildiğimiz Meşhur İngiltere Kralı VIII. Henry, sonsuz aşkını ilan etmek için bir şiirinde Çobanpüskülünü kullanmıştır.
“As the holly groweth green
And never changeth hue,
So I am, and ever hath been
Unto my lady true.”
Türkçe çevirisini bulamadım maalesef. Ancak nesir şeklinde şu şekilde çevirebilirim, haddim olmayarak.
“Çobanpüskülü yeşerdikçe ve rengini değiştirmedikçe ben de leydime karşı hep olduğum gibi sadık/dürüst kalacağım” gibi bir anlam çıkardım. Söylediğim gibi şiir çevirisi yapmak iddiasında değilim. Zaten 6 kez evlenmesine bakılırsa 8. Henry de pek ciddi değilmiş bu konuda anlaşılan 🙂
Tolkien Evreninde Çobanpüskülü
Bu bilgiyi ayrı bir bölüm olarak aktarmak istedim çünkü Aralık ayı çiçekleri araştırmasıyla karşıma çıkan muazzam bir Tolkien çevirisi kaynağını sizlerle paylaşmak için sabırsızlanıyorum.
Çobanpüskülünü J.R.R Tolkien’in Orta Dünyası’nda da görürüz. Yıldız Teknik Üniversitesi’nden Merve Özenç Kasımoğlu’nun “J.R.R. TOLKIEN’İN ORTA DÜNYA MİTOLOJİSİ KAPSAMINDA YÜZÜKLERİN EFENDİSİ ADLI ESERİNİN TÜRKÇE ÇEVİRİSİNE METİNLERARASI ODAKLI BİR BAKIŞ” başlıklı doktora tezinin 163. sayfasında aşağıdaki müthiş bilgiye yer verilmiş:
“Hollin: Noldorin Elflerinin yaşadığı yer olan Sindarin dilinde, yani Elfçedeki ismi Eregion olan yerdir. Eregion sözcüğünün etimolojisine bakıldığındaysa, ereg sözcüğü ‘Çobanpüskülü’ anlamına gelen İngilizcedeki holly sözcüğünün Elfçedeki karşılığıdır. Eregion sözcüğüyse çobanpüsküllerinin bulunduğu bölge anlamını taşır. Dolayısıyla Hollin, Eregion’un Ortak Dildeki karşılığı olduğundan çevrilmesi önerilmiştir. Ancak Türkçeye doğrudan Hollin olarak aktarılmıştır.”
Eski bir çeviribilim öğrencisi olduğum için mi bana eğlenceli geliyor bilmiyorum ancak kaynaklar bölümünde de Merve hanımefendinin doktora tezinin bağlantısına yer veriyorum. Tolkien ve çeviri hayranlarının okumaktan büyük keyif alacağını düşünüyorum.
Bahçede Çobanpüskülü / İlex Bakımı
Çobanpüskülü, güneş alan veya hafif gölgeli alanları seven herdemyeşil bir bitki cinsidir. Drenajı iyi olan bölgeleri tercih eder ancak çoğu toprak türünde rahatlıkla yetiştirilebilir.
Yeterince güneşlenme söz konusu değilse yaprak boyu büyüyebilir. Işığın fazla yoğun olduğu yerlerde ise tam tersi şekilde yaprak boyutu küçülür. Yaz aylarında çiçeklenen ve sonbahar ile kış arasında meyve veren bir bitkidir.
Hava sıcaklıklarının sıfırın altına sıklıkla düştüğü veya ani don olaylarının yaşandığı dönemlerde dondan korunmaları, bitkilerin ömrünü uzatır.
Dış mekanda bakımı yapılabilecek keyifli türlerden biridir. Kökleri, hafif nemli ortamı sever. Fazla sulanan ve drenajı iyi olmayan toprakta kök çürümesi yaşayabilir.
Büyüme döneminde 3-4 haftada bir besleme önerilir. Organik materyali yüksek verimli bir toprakta daha seyrek besleme yapabilirsiniz.
İlex, budamanın önemli olduğu türlerdendir. Ağır budama, kış sonunda büyüme başlamadan yapılmalıdır. Şekil budaması için de sonbahar mevsimi önerilir.
Çelik yöntemi veya tohum ile çoğaltma mümkündür. Tohumların çimlenmesi oldukça uzun sürdüğünden çelikle çoğaltma en uygun yöntemdir. Yarı odun çeliği ile çoğaltma tercih edilir.
Çobanpüskülü, yaprak biti, kök hastalıkları, mantar ve koşnil problemi yaşayabilir. Budayarak yaprakları azaltmak, bitkinin daha iyi havalanmasına ve problemlerin bir nebze önlenmesine yardımcı olur.
Henüz bahçemde bir çobanpüskülüm yok ancak en kısa zamanda kaya bitkilerinin olduğu bir alan veya çit yapmak niyetindeyim. Dilerim, sizler de bahçenizde bu tatlı yeşilimize yer vermeyi seçersiniz.
Kaynaklar:
Aralık 2023, Gizem Aydoğan